Σπινόζα, σχόλιο στην πρόταση 3 του τρίτου μέρους της Ηθικής

Έπειτα, κανένας δεν ξέρει με ποιον τρόπο ή με ποια μέσα το Πνεύμα κινεί το σώμα, ούτε πόσους βαθμούς κίνησης μπορεί να προσδώσει στο σώμα και με πόση ταχύτητα δύναται να το κινήσει. Από όπου έπεται πως όταν οι άνθρωποι λένε ότι η τάδε ή η δείνα ενέργεια του Σώματος προέρχεται από το Πνεύμα, που επικρατεί του Σώματος, δεν ξέρουν τι λένε και δεν κάνουν άλλο από το να ομολογούν με εύσχημα λόγια ότι αγνοούν δίχως απορία το αληθές αίτιο εκείνης της ενέργειας. Μα λένε πως είτε ξέρουν είτε δεν ξέρουν με ποια μέσα το Πνεύμα κινεί το Σώμα, βιώνουν ωστόσο πως αν το ανθρώπινο Πνεύμα δεν ήταν ικανό να διανοείται, το Σώμα θα ήταν αδρανές. Έπειτα, ότι βιώνουν πως είναι μόνο στην εξουσία του Πνεύματος τόσο η ομιλία όσο και η σιωπή, και άλλα πολλά για τα οποία επομένως πιστεύουν πως εξαρτώνται από τις αποφάσεις του Πνεύματος. Αλλά σε ό,τι αφορά το πρώτο, τους ερωτώ: δεν διδάσκει επίσης η εμπειρία ότι αν αντιθέτως είναι το Σώμα αδρανές, το Πνεύμα συγχρόνως είναι ανίκανο να διανοείται; Διότι όταν το Σώμα κοιμάται, το Πνεύμα μένει ναρκωμένο μαζί του και δεν έχει την εξουσία να σκέφτεται, όπως όταν είναι ξύπνιο. Έπειτα, όλοι πιστεύω έχουν βιώσει πως το Πνεύμα δεν είναι πάντα εξίσου ικανό να σκέφτεται το ίδιο αντικείμενο· αλλά καταπώς το Σώμα είναι ικανότερο στο να διεγείρεται μέσα του η εικόνα του τάδε ή του δείνα αντικειμένου, έτσι το Πνεύμα είναι ικανότερο να ενατενίζει το τάδε ή το δείνα αντικείμενο. Μα λένε ότι από μόνους τους νόμους της φύσης, καθόσον θεωρείται μονάχα ως σωματική, δεν είναι δυνατόν να συναχθούν τα αίτια των οικοδομημάτων, των ζωγραφιών και των πραγμάτων τέτοιας λογής, που γίνονται από μόνη την ανθρώπινη τέχνη, και αν το ανθρώπινο Σώμα δεν καθοριζόταν και δεν καθοδηγείτο από το Πνεύμα, θα ήταν ανίκανο να οικοδομήσει κάποιον ναό. Εντούτοις, εγώ έδειξα ήδη ότι οι ίδιοι δεν ξέρουν τι μπορεί να κάνει το Σώμα ή τι μπορεί να συναχθεί από μόνη την ενατένιση της φύσης του, και ότι οι ίδιοι βιώνουν πως από μόνους τους νόμους της φύσης γίνονται πλείστα που δεν θα πίστευαν ποτέ ότι μπορούν να γίνουν παρά μόνο υπό τη διεύθυνση του Πνεύματος, όπως είναι όσα ενεργούν οι υπνοβάτες στον ύπνο τους που και οι ίδιοι τα θαυμάζουν όταν ξυπνήσουν. Προσθέτω εδώ την ίδια την κατασκευή του ανθρώπινου Σώματος, η οποία υπερβαίνει απέραντα σε τεχνουργία όλες όσες έχουν κατασκευαστεί από την ανθρώπινη τέχνη, για να μην πω τώρα αυτό που έδειξα παραπάνω, ότι από τη φύση, θεωρημένη υπό οποιοδήποτε κατηγόρημα, έπονται άπειρα. Κατόπιν, σε ό,τι αφορά το δεύτερο, τα ανθρώπινα πράγματα θα ήταν ασφαλώς πολύ ευτυχέστερα αν ήταν εξίσου στην εξουσία των ανθρώπων τόσο η σιωπή όσο και η ομιλία.

Μα η εμπειρία διδάσκει υπερεπαρκώς ότι οι άνθρωποι δεν εξουσιάζουν τίποτα λιγότερο από ό,τι τη γλώσσα και δεν μπορούν να μετριάσουν τίποτα λιγότερο από ό,τι τις ορέξεις τους· από όπου προέκυψε ότι οι περισσότεροι πιστεύουν ότι ενεργούμε ελεύθερα μονάχα όσα ορεγόμαστε ελαφρώς, επειδή η όρεξη για αυτά τα πράγματα μπορεί να κατασταλεί εύκολα από την ανάμνηση ενός άλλου πράγματος που το θυμόμαστε συχνά· αλλά ενεργούμε με ελάχιστη ελευθερία εκείνα που ορεγόμαστε με έντονη συναισθηματική επήρεια, και τα οποία αδυνατούν να κατευναστούν από την ανάμνηση ενός άλλου πράγματος. Παρ' όλα αυτά, αν δεν είχαν βιώσει ότι ενεργούμε πολλά για τα οποία μετανιώνουμε αργότερα και ότι συχνά, δηλαδή όταν κατατρυχόμαστε από αντίθετες συναισθηματικές επήρειες, βλέπουμε τα καλύτερα και ακολουθούμε τα χειρότερα, τίποτα δεν θα τους εμπόδιζε να πιστέψουν ότι ενεργούμε τα πάντα ελεύθερα. Έτσι το μωρό πιστεύει ότι ορέγεται ελεύθερα το γάλα ενώ το οργισμένο παιδί ότι θέλει την εκδίκηση και ο δειλός τη φυγή. Έπειτα, ο μεθυσμένος πιστεύει ότι λέει από ελεύθερη απόφαση του Πνεύματος αυτά που αργότερα, νηφάλιος πια, θα ήθελε να τα αποσιωπήσει: παρομοίως, ο παραληρών, η φλύαρη, το παιδί και πλείστοι αυτής της κατηγορίας πιστεύουν ότι μιλούν από ελεύθερη απόφαση του Πνεύματος, ενώ δεν δύνανται να συγκρατήσουν την παρόρμηση για ομιλία που έχουν ώστε η ίδια η εμπειρία δεν διδάσκει λιγότερο σαφώς από ό,τι ο λόγος πως η μόνη αιτία που οι άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι ελεύθεροι είναι επειδή έχουν συνείδηση των ενεργειών τους και άγνοια των αιτίων από τα οποία καθορίζονται· και επιπλέον πως οι αποφάσεις του Πνεύματος δεν είναι τίποτα πέρα από τις ίδιες τις ορέξεις που για το λόγο αυτό ποικίλλουν ανάλογα με τις ποικίλες διαθέσεις του Σώματος. Διότι καθένας μετρά τα πάντα βάσει των συναισθηματικών του επηρειών, και όσοι επιπλέον κατατρύχονται από αντίθετες συναισθηματικές επήρειες δεν ξέρουν τι θέλουν ενώ όσοι δεν κατατρύχονται από καμιά, ωθούνται με την παραμικρή αφορμή από δω κι από κει. Όλα αυτά, σίγουρα, δείχνουν σαφώς ότι τόσο η απόφαση όσο και η όρεξη του Πνεύματος και ο καθορισμός του Σώματος είναι φύσει σύγχρονα, ή μάλλον είναι ένα και το αυτό πράγμα που όποτε θεωρείται υπό το κατηγόρημα της Σκέψης και εξηγείται από αυτό το ονομάζουμε απόφαση, και όποτε θεωρείται υπό το κατηγόρημα της Έκτασης και συνάγεται από τους νόμους της κίνησης και της στάσης το καλούμε καθορισμό· πράγμα που θα καταφανεί ακόμα σαφέστερα βάσει όσων θα ειπωθούν τώρα. Διότι αυτό που ήθελα να σημειώσω πρωτίστως εδώ είναι άλλο, δηλαδή ότι δεν μπορούμε εμείς να ενεργήσουμε τίποτα από απόφαση του Πνεύματος παρά αν το θυμόμαστε. Π.χ., δεν μπορούμε να πούμε μια λέξη παρά αν τη θυμόμαστε. Έπειτα, δεν είναι στην ελεύθερη εξουσία του Πνεύματος να θυμηθεί κάποιο πράγμα ή να το λησμονήσει. Οπότε στην εξουσία του Πνεύματος πιστεύεται ότι είναι μόνο το εξής, ότι μόνο από απόφαση του Πνεύματος μπορούμε ή να αποσιωπήσουμε ή να πούμε ένα πράγμα που θυμόμαστε. Εντούτοις, όταν ονειρευόμαστε ότι μιλάμε πιστεύουμε ότι μιλάμε από ελεύθερη απόφαση του Πνεύματος, δεν μιλάμε ωστόσο ή, αν μιλάμε, αυτό γίνεται από μια αυθόρμητη κίνηση του Σώματος. Ονειρευόμαστε έπειτα ότι αποκρύπτουμε από τους ανθρώπους ορισμένα πράγματα, και αυτό με την ίδια απόφαση του Πνεύματος με την οποία, όταν είμαστε ξύπνιοι, αποσιωπούμε όσα ξέρουμε. Ονειρευόμαστε τέλος ότι από απόφαση του Πνεύματος ενεργούμε ορισμένα πράγματα που δεν τα αποτολμούμε όταν είμαστε ξύπνιοι, και ως εκ τούτου πολύ θα ήθελα να ξέρω μήπως υπάρχουν στο Πνεύμα δύο γένη αποφάσεων, οι Φαντασιώδεις και οι Ελεύθερες. Καθότι, αν δεν θέλουμε να παραλογιζόμαστε τόσο πολύ, πρέπει να παραδεχτούμε αναγκαία ότι αυτή η απόφαση του Πνεύματος, που πιστεύεται ότι είναι ελεύθερη, δεν διακρίνεται από την ίδια τη φαντασία, ήτοι τη μνήμη, ούτε είναι κάτι άλλο πέρα από εκείνη την κατάφαση την οποία η ιδέα, καθόσον είναι ιδέα, ενέχει αναγκαία (βλ. την Πρότ. 49 του μέρ. 2). Και ως εκ τούτου αυτές οι αποφάσεις του Πνεύματος γεννιούνται στο Πνεύμα από την ίδια αναγκαιότητα με τις ιδέες των εν ενεργεία υπαρχόντων πραγμάτων. Όσοι πιστεύουν λοιπόν ότι μιλούν, αποσιωπούν ή ενεργούν οτιδήποτε από ελεύθερη απόφαση του Πνεύματος ονειρεύονται με τα μάτια ανοιχτά.

 Σπινόζα, Ηθική, μτφρ Ευάγγελος Βανταράκης, Αθήνα, 2009, Εκκρεμές: 238-243